Quanh mình cảnh vật ở đâu cũng đẹp, như TS Minh Niệm từng nói “Tâm ta thế nào thì (nhìn ra) cảnh sẽ thế ấy”. Mấy hôm đi rừng đo đếm mực nước ở các con suối, mình để ý quanh đó có khá nhiều cây nhìn lá tương đồng nhau, dân gian hay gọi là cây Rù rì (có nơi gọi là Rì rì). Tò mò làm thử bộ sưu tập ảnh, không ngờ sơ sơ đếm có đến 6 loài thuộc 6 họ thực vật khác nhau. Điều này lý giải vì sao cần phải nắm thêm tên khoa học của loài để phân biệt dễ dàng hơn với các đặc trưng khác biệt – vốn thường được mô tả khái quát trong các sách tham khảo về thực vật.

1. Đầu tiên là loài Rù rì thuộc họ Long não (Lauraceae). Nhìn anh này khó ai đoán được tông ti họ hàng nếu không thấy hoa và quả. May mắn là tháng nào mình cũng đi thực địa nên có thời gian ghi lại cận cảnh từng thời điểm ra hoa, kết quả đầy đủ. Loài này có tên khoa học là Phoebe angustifolia – Rù rì mò cát. Như đặc trưng chung của các loài Rù rì là thường có lá thon dài và hẹp. Ở loài này, lá chỉ rộng 2cm nhưng dài tới gần 30cm, mọc cụm lại đầu cành. Cùng với chiều dài đặc trưng, cụm hoa cũng dài gần một nửa so với lá. Quả hình quả trám thon dài cỡ 1cm, khi non màu xanh, khi chín có màu tím thẫm.

2. Loài phổ biến và thường gặp nhất là cây Rù rì thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae). Khác với Rù rì mò cát ở trên với đặc trưng lá mọc cụm đầu cành, loài này có lá sắp xếp kiểu lông chim trên cùng mặt phẳng. Anh này có tên khoa học là Homonoia riparia – Rì rì. Nghe tên là biết nơi sống (riparia – ven sông/suối) nên thường rất hay gặp dọc bờ suối với đặc trưng lá xếp hai hàng bên cành như lông chim. Dễ dàng nhận biết loài này qua điểm đặc trưng (cả họ) là quả có 3 khía kiểu như quả chùm ruột, quả cao su, hay quả cây rau bồ ngót. Lá dùng đắp trị mụt, rễ chữa sỏi thận.

3. Một ứng viên khác đến từ họ Dâu tằm (Moraceae) nghe khá lạ tai nếu nghĩ rằng ven suối làm sao lại có loài Rù rì thuộc họ này. Loài có tên khoa học là Ficus subpyriformis – Rù rì bãi. Loài này nhìn qua có vẻ giống với loài Rù rì trong họ Cà phê, nhưng khác biệt là có nhựa mủ trắng (khi vặt thử cuống lá) và quả có hình hột xá lị, bổ ra bên trong thấy ngay kiểu quả sung/vả đặc trưng cho họ Dâu tằm.

4. Loài Rù rì hay gặp ở các bãi bồi ven suối trong rừng, nơi có trảng cát rộng là loài thuộc họ Cà phê (Rubiaceae). Tên của loài này là Cephalanthus angustifolius – Rì rì lá lớn, Vảy lá hẹp. Loài có các đặc trưng của họ như cụm hoa hình đầu (tròn) màu trắng nhạt, lá mọc cụm 3 hoặc mọc đối, quả nang nhỏ mang đài tồn tại cả cụm hình tròn. Đây là kiểu quả tương tự với các loài khác trong cùng họ như quả Nhàu, quả Gáo.

5. Loài Rù rì có hoa đẹp và nở rộ thuộc họ Côm (Elaeocarpaceae). Loài có tên khoa học là Elaeocarpus hainanensis – Rì rì nang tai. Loài này cũng có lá mọc cụm đầu cành (như loài trong họ Long não), tuy nhiên mép lá có răng cưa. Hoa thì lại đặc trưng khác biệt với các tràng hoa xẻ mép (kiểu bị tưa rách). Trong sách PHH Vol1, hoa của loài này được ghi là màu trắng. Thực tế bắt gặp lại có màu hồng đỏ rất đẹp. Có thể đây là một dạng của loài này (var. annamensis). Nên nghiên cứu trồng làm cây cảnh trưng bày bởi hoa nở đúng dịp Tết rất đẹp.

6. Sau cùng là Rù rì thuộc họ Sim (Myrtaceae). Loài này có tên khoa học là Syzygium attopeuense – Rì rì lá lớn. Lá của loài này có hình dạng tương tự như 2 loài Rù rì ở họ Cà phê và Dâu tằm, mọc đối, tuy nhiên lại có hoa đặc trưng của họ Sim: hoa có đế mập mọc thành chùm tụ tán ở nách lá. Quả đặc trưng trên đế mập mang đài đồng trưởng, kiểu như quả Đào/Mận, quả Ổi thường gặp. Loài mọc ven dựa suối, thường gặp ở bãi đất cao hơn so với các loài nêu trên.

Sắp đến, các thông tin trên được đưa vào sách tham khảo ‘Hướng dẫn nhận dạng cây rừng’ do nhóm tác giả thuộc Trung tâm CORENARM biên soạn, NXB Đại học Huế 2020.

dungo